- Dit artikel verscheen eerder op de website van Lijst Erom, mijn ‘start-up in lijstenland’. Twee jaar lang heb ik gekeken of lijsten maken iets voor mij is. Conclusie: Nee. Al was het geen makkelijk besluit.
- Bij dit artikel hoort een filmpje. Bekijk ‘m op Youtube!
Wie op zoek is naar een mooie omlijsting voor een foto, schilderij of prent moet heel wat keuzes maken. Wil ik een klassieke of moderne lijst? Smal of breed? Wel of geen passe-partout? Ontspiegeld of museumglas? Je zou er bijna van in paniek raken! Bedenk dan: Je bent in goed gezelschap. Kunstkenners en musea vinden het net zo moeilijk als jij! De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn heeft bijvoorbeeld een bewogen lijstengeschiedenis…
‘De compagnie van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren’ heet het werk eigenlijk. Geschilderd tussen 1639 en 1642 toen de kunstenaar ongeveer 35 jaar oud was. Het schilderij meet sinds 1715 363 x 438 cm en hangt sinds 1885 in het Rijksmuseum Amsterdam. Het canvas toont de twee heren uit de titel, omringd door zestien leden van hun militie, en een paar enkele figuranten, terwijl ze zich aan het opstellen zijn. Het schilderij weegt zonder lijst zo’n 170 kilo.
Een originele lijst? Die bestaat niet!
Het schilderij hing in eerste instantie als wandbespanning bij de Kloveniersdoelen. De doelen, op de plek van het huidige Doelen Hotel aan de Nieuwe Doelenstraat, diende als verzamelplaats en oefenruimte voor een aantal compagnieën van de plaatselijke schutterij. Pas na zijn verhuizing in 1715 naar het huidige Paleis op de Dam, werd het ingelijst. Tijdens deze verhuizing werden aan alle zijden enkele stroken van het doek afgesneden, waardoor het bijna twintig procent van de oorspronkelijke oppervlakte van ongeveer 500 bij 387 cm verloor.
Van de eerste lijsten van De Nachtwacht is geen afbeelding
Hoe de nachtwacht er in het stadhuis bij hing, weten we niet. Dat geldt wel voor de opvolger. Vanaf 1817 hing het doek in een soort tabernakel-omlijsting in het Trippenhuis, waar destijds de kunsthandelaar C.S. Roos woonde. Er is wel een werk van August Jernberg, dat ‘Deftig bezoek bij De Nachtwacht’ heet. Gemaakt in 1874. Maar of de lijst er echt zo uit zag? Geen idee. Sinds de opening van het Rijksmuseumgebouw in 1885 hangt De Nachtwacht als bruikleen van de gemeente Amsterdam in de speciaal hiervoor gebouwde Nachtwachtzaal. De eerste lijst in het Rijksmuseum kwam in 1885 van architect Cuypers.
De Wilhelmina-lijst en de terugkeer van de lijst van Cuypers
Kort daarna volgde een nieuw exemplaar, bedoeld voor de inwijding van het museum met koningin Wilhelmina in 1898. Deze Wilhelmina-lijst is glad, die van Cuypers versierd. Getuige een foto uit 1940 zat de ‘Nachtwacht’ tot de Tweede Wereldoorlog in de Cuypers-lijst.
Opgerold en verstopt tijdens de Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd De Nachtwacht eerst overgebracht naar kasteel Radboud in Medemblik. Na Medemblik verhuisde het doek naar een kustbunker in de duinen bij Castricum, waartoe het uit de lijst moest worden gehaald en werd opgerold. In april 1942 werd De Nachtwacht uit de rijkskluis van Heemskerk naar de mergelgrotten in de Sint-Pietersberg bij Maastricht overgebracht.
Een nieuwe, ‘kolossaal brede’ lijst
Na de oorlog keert de lijst per boot terug naar Amsterdam, naar het Rijksmuseum. Hoe de Rembrandt toen precies werd ingelijst, heb ik niet kunnen vinden. In 1959 krijgt het werk een nieuwe lijst. In een bulletin van het Rijksmuseum uit 1976 staat hierover: “Het was vooral de kolossale breedte, die wij langzamerhand als minder bevredigend waren geen beschouwen. De verhouding tussen schilderij en lijst was van dien aard, dat het geheel eigenlijk deed denken aan een kleiner, voor de huiskamer berekend schilderij, dat in zijn totaliteit, dus met lijst en al, was opgeblazen tot het zesvoudige van de normale omvang.” Dus kwam er een nieuwe lijst.
De lijst die we nu zien
De voorlopig definitieve lijst komt in 1976. Het doek was toen door een ‘psychisch gestoorde man‘ ernstig beschadigd en moest worden gerestaureerd. De Nachtwacht werd ook meteen voor de vierde keer ‘verdoekt’. Ongeveer eens per eeuw moet nieuw linnen achter tegen een doek worden aangebracht, omdat anders materiaalmoeheid kan ontstaan, waardoor het doek slap wordt en de verfhuid kraakt. In 1976 werd van de gelegenheid gebruikgemaakt om meteen maar een nieuwe lijst te maken.
Op z’n 17e eeuws
Voor de nieuwe lijst werd “getracht een uitgangspunt te vinden in de tijd”. Anders gezegd: Het is een wat 17e eeuwsige lijst geworden. En waarom er een nieuwe lijst kwam? Ach, dat was ook gewoon praktisch. “In het vooruitzicht van speciale tijdelijke voorzieningen, die nodig zijn om de pas geverniste Nachtwacht in de eerste tijd nog te isoleren van zelfs maar geringe atmosferische schommelingen en mogelijke verspreidingen van stof, werd toch al gedacht aan een voorlopige lijst, die smaller en gemakkelijker te hanteren moest zijn. Deze lijst zal nu zo gemaakt worden dat hij ook naderhand desgewenst blijvend dienst kan doen.” En die smalle bruine 17e eeuwse lijst zit er nu nog steeds omheen…
Benieuwd naar meer lijstengeschiedenis? Eerder besprak ik de verschillende lijsten die om de werken van Van Gogh zitten.
Goedemiddag, ik hoorde gisteren op de uitvaart van mijn oom, William Barink, dat hij de lijst van de Nachtwacht gemaakt heeft. Klopt dat?
Gerrit Bulten
Hallo Gerrit, Dat zou ik niet weten eigenlijk. Maar dat weten ze vast bij het Rijksmuseum!