Onbewust nutteloze bouwwerken zijn zeldzaam in Nederland, concludeerde ik eerder. Ons land staat daarentegen vol met nep-theekoepeltjes, paleisjes zonder prinsen en prinsessen, kluizenaarshutten en andere objecten die in de vaag aan een gebouw doen denken. Dikwijls goed verborgen. Waarom? Voor de lol. En omdat niet alles altijd nut hoeft te hebben. Kunst? Mwah, maar leuk is het altijd. Een ode aan de folly.
Ik wilde een filmpje over follies maken. Na wat zoeken verscheen de kluizenaarshut op Landgoed Vilsteren op mijn beeldscherm. De hut werd aangelegd toen het landgoed in de 19e eeuw werd ingericht volgens de Engelse landschapsstijl. Nee, een kluizenaar heeft er nooit gewoond. “De Kluizenaarshut is niet heel eenvoudig te vinden”, las ik voor ik de motor startte. Ach, zo moeilijk zal het toch niet zijn? Na een uur dwalen over Noord-Overijsselse bospaadjes – zonder hulp van bordjes of Google Maps – kwam ik ietwat ontmoedigd bij een tochtig houten bouwwerkje aan. “Tja”, zei de man die net zijn naam in het gastenboek schreef. “Het gaat niet om de bestemming, maar om de reis ernaartoe.”
Nutteloze architectonische dwaasheden
De term ‘folly’ komt is overgenomen uit het Engels. Letterlijke vertaling: Dwaasheid. En dat is misschien ook wel de beste omschrijving. Dwaze bouwwerkjes, zijn het. Al dan niet volledig afgebouwd. Een duidelijke functie ontbreekt, op vermaken na dan. Daarom worden ze in Nederland, net als dierentuinen, menagerieën en ‘roadside architecture’, onder de vermaaksarchitectuur geschaard.
De eerst follies staan in Engeland
Follies zijn ontstaan in Engeland. Met name eind 18e tot begin 19e eeuw was het in de mode om in landschapstuinen romantische elementen te laten bouwen. Landeigenaren lieten bouwwerkjes in allerlei soorten en maten neerzetten.
Van een schijnruïne tot een Romeins aquaduct en van een compleet Chinees dorp tot een Turkse tent of moskee.
Zijn follies kunst? Architectuur? Iets ertussenin? Dat hangt van de folly af, wie ‘m gemaakt heeft en waarom.
Is het een folly? – De checklist
- Is het een gebouw, gebouwencomplex, bouwwerk of deel daarvan?
- Dient het geen ander dan een decoratief, kunstzinnig of speels doel?
- Is de locatie is doelbewust gekozen?
- Zijn de constructie en het ontwerp zwelbewust afwijkend of excentriek?
Natuurlijk is deze ‘checklist’ niet waterdicht. Follies kennen geen grenzen, noch qua vorm, noch qua tijd, noch qua locatie. Ze bestonden al ruim voor ze werden ‘uitgevonden’. De Toren van Babel bijvoorbeeld, een ‘toren die tot aan de hemel reikt’, kun je met een beetje fantasie een folly noemen. Dat geld ook voor het scheve huis in de Italiaanse Tuinen van Bomarzo, aangelegd in de 16e eeuw. Zoveel makers, zoveel follies. En dat maakt het ingewikkeld.
5 follies in Nederland
- Nederlands Kremlin van Ger Leegwater in Winkel
- Hammetjes Paradijs van Willem Ham in Amersfoort
- Vuurtempel van Carolien Fischer in Zennewijnen
- The Video Bus Stop van Rem Koolhaas in Groningen
- A box of ideas van Zaha Hadid in Appingedam
Wie bekommert zich om de folly?
Wie bekommert zich om de follies? Bijna niemand. Niet gek ook, want een complete lijstje van follies in Nederland is er eigenlijk niet. Oké, een paar aangewezen als Rijksmonument en er is een vrij uitgebreide pagina op Wikipedia, maar dat is het wel. Het is ook niet makkelijk natuurlijk. Op de vraag ‘Wat is een folly?’ is immers geen eenduidig antwoord. Op “een bouwwerk zonder nuttige functie dat alleen als doel heeft om de kijker te plezieren” na dan. Daar komt bij dat we lang niet altijd weten wie de maker is. Jammer, want onbekendheid maakt dit erfgoed kwetsbaar. De afgelopen jaren zijn er dan ook al veel follies verdwenen.
De koene ridders van de vermaaksarchitectuur
Gelukkig is er de DonderbergGroep. Dit clubje fans van vermaakarchitectuur, zo genoemd omdat de oprichting bij de Utrechtse Donderberg zijn beslag kreeg, communiceert over allerhande folly-zaken. Waarom? “Zij mogen hoger op de ranglijst van belangwekkende architectuur prijken.” Ze adviseren over het onderhoud van de bouwwerkjes, beheren een landkaart met follies in Nederland en België en geven zo nu en dan een lezing. En folly of geen folly; het maakt de Donderbergers niet zo veel uit. Ze ontfermen zich ook over tuinsieraden en andere vermaaksarchitectuur.
Keep an eye out for follies
Ik zou zeggen: Pak de folly-kaart er eens bij als je ergens buiten loopt te slenteren. Misschien is er wel een folly in de buurt! Neem dan een kijkje. Is het kunst? Lang niet altijd. Architectuur? Soms. Maar wat maakt het uit? Je komt gegarandeerd met een goed verhaal thuis.
Beste Martjan,
Goed, dat je ook geinteresserd bent in follies! Is het een idee om eens een stukje te schrijven voor ons blad PorteFolly. Bijv. over hoe je geïnteresseerd bent geraakt in follies, wat jouw ‘best of’- lijstje zou zijn, of iets degelijks. Op onze site vind je onder ‘publicaties’ genoeg voorbeelden van artikelen voor ons blad. Én ga eens mee op een van onze excursies (daarvoor hoef je trouwens niet per se lid te zijn). Nieuws over excursies staat op onze site onder ‘actueel’. Voorlopig is er nog even geen, misschien wel in het najaar.
Beste groet
Anton Nuijten, vice-voorzitter DonderbergGroep
Hallo Anton,
Dit klinkt leuk allemaal! Ik stuur later deze zomer even een berichtje via het contactformulier van de Donderberg-website!
Groet,
Martjan
Beste Martjan,
Leuk artikel.
Neem een kijkje op, http://www.follyartnorg.nl
Het folly event van Nederland.
Of en kom langs bij FAN20 van de zomer in Norg
Met vriendelijke groet
Rob
Hallo Rob,
Bedankt voor de tip! Ik heb ‘m vaker gekregen, toen dit artikel verscheen. Sterker nog: Ik ben er geweest dit jaar! Super leuk! Volgend jaar kom ik zeker weer!
Groet,
Martjan