Er is een dorp in de Noordoostpolder waar je voor een prikkie kunt wonen in een Rietveld. De daken zijn plat, de architectuur modern. Nagele is een schoolvoorbeeld van het ‘Nieuwe Bouwen’, de architectuurstroming die radicale vernieuwing voorstond. Nieuw is het dorp al lang niet meer. Slijtage, leegstand en vergrijzing hebben deze utopia niet overgeslagen. Al wordt hard gewerkt om de wederopbouwicoon een tweede leven te geven…
In de beginne was er niets. Op de Zuiderzee na dan. De Noordoostpolder valt droog in 1942. Na de oorlog start de Directie van de Wieringermeer gestart met de inrichting van het gebied. In die jaren worden elf dorpen voor de landarbeiders gebouwd. Nagele moet ongeveer 270 woningen, 4 kerken, 3 scholen, winkels, een dorpshuis, een sportzaal, horeca en een begraafplaats krijgen. Een nieuw dorp op nieuw land.
270 woningen, 4 kerken en 3 scholen…
Architectengroepen De 8 en Opbouw, vertegenwoordigers van Het Nieuwe Bouwen, krijgen in Nagele de kans om hun ideeën te realiseren. Toonaangevende ontwerpers zoals Gerrit Rietveld, Aldo van Eyck, Cornelis van Eesteren, Mien Ruys, Jaap Bakema, Lotte Stam-Beese en Mart Stam werken er aan mee. Omdat de kaart na het droogleggen letterlijk nog een onbeschreven blad is, hebben de architecten veel vrijheid bij het ontwerpen van de ruimtelijke structuur. De ontwerpfase van Nagele duurt van 1947 tot 1954. Aldo van Eyck en Daniël van Ginkel tekenen – na zeven jaar discussiëren en eindeloos veel schetsen – het definitieve ontwerp.
Wonen, werken en verkeer gescheiden
In het plan van Van Eyk en Van Ginkel vormen het stedenbouwkundig ontwerp en de groeninrichting één geheel. De functies wonen, werken, verkeer en recreatie worden volgens de principes van het Nieuwe Bouwen gescheiden en krijgen allen een specifieke plek in het dorp. De ontwerpers kiezen voor een centrale, open, groene ruimte waarin de drie scholen, de vier kerken en het wijkgebouw een plek kregen. Daaromheen loopt de ringweg. De woonhoven zijn om de centrale ruimte gegroepeerd.
In Nagele is alles anders en nieuw, maar toch hetzelfde
Nagele lijkt op het eerste gezicht nauwelijks op de veel traditioneler opgezette buurdorpen Ens en Tollebeek. Al is er ook veel hetzelfde. De verzuiling is bijvoorbeeld goed zichtbaar. Toekomstige bewoners worden bij de ‘start’ van het dorp geselecteerd op functionele geschiktheid, financieel vermogen en geloofsovertuiging. Het streven is een derde protestants, een derde rooms-katholiek en een derde humanistisch of niet-religieus. Iedere ‘groep’ krijgt een eigen plek, kerk en school.
Het modeldorp is voor sommigen even wennen
De eerste reacties zijn wisselend. Sommige professionals – architecten en architectuurcritici – hebben hun bedenkingen bij de grootschaligheid van Nagele en vinden de bebouwingsdichtheid ervan te klein. Ook in de kranten is het niet allemaal hosanna. “Dit lijken de achterkanten van de woningen te zijn, maar het zijn de voorgevels”, luidt het onderschrift in de Friese koerier in 1958 onder een foto van blokje huizen met platte daken. “Kubistisch doet het geheel aan, die strakke vierkante vormen laten geen enkele decoratieve lijn toe.” Bewoners die terugkijken op de begintijd van het dorp herinneren zich vooral de positieve aspecten. De ruimte, het bos in de buurt en het verenigingsleven bijvoorbeeld.
Vanaf de jaren ’80 komt de waardering
Echte waardering voor Nagele ontstaat in de jaren ’80. Architectuurhistorici gaan het modernistische gedachtegoed bestuderen en waarderen. Nagele is inmiddels afgebouwd. De historici zijn enthousiast en tevreden. Onder andere Gerrie Andela (artikel in Futura), Zef Hemel en Vincent van Rossem (schrijven een boek) laten zich in positieve bewoordingen uit over het dorp. Mede dankzij deze aandacht krijgt Nagele een eigen museum, gehuisvest in de voormalige rooms-katholieke kerk. Hier is aandacht voor het ontwerp en de ontwikkeling van het dorp en “haar unieke plaats in de architectuurgeschiedenis van Nederland”.
Nagele loopt leeg en raakt in verval
De bewoners zijn in de loop der jaren juist wat minder enthousiast geworden. Nagele is aan vernieuwing toe. Net als in andere dorpen in de Noordoostpolder vergrijst en daalt de bevolking. Daarnaast is de bevolkingssamenstelling ’te eenzijdig’ en zijn er relatief veel sociale huurwoningen in het lagere segment, die ook nog eens ouderwets en klein zijn.
Nieuwe ideeën voor het pioniersdorp
De afgelopen jaren wordt er alles aan gedaan om Nagele nieuw leven in te blazen. In 2011 is het dorp aangewezen als wederopbouwgebied van nationaal belang. Niet veel later start de renovatie van één van de drie winkelcentra, de Zuiderwinkels. Verderop zijn huizen en sportkantines opgelapt. En zo nu en dan wordt bouwt iemand een nieuwe woning (met plat dak). Een complex met 14 appartementen bijvoorbeeld. Al duurt het járen voordat dit project – waar de Noorderwinkels voor gesloopt moeten worden – van de grond komt. In utopia is het lastig slopen.
Het platte daken-dorp gaat opnieuw pionieren
Anno 2019 is Nagele opnieuw een proeftuin. Nu zijn het niet de architecten die het dorp op sleeptouw nemen, maar de duurzaamheids-enthousiastelingen. Nagele is aangewezen als ‘proeftuin’ aardgasvrije wijken.
Zonnepanelen op het dak en gaten onder de grasvelden
Het plan in het kort: op de iconische platte daken komen zonnepanelen. Die leveren warm water aan een voorraadvat in de woning. Dit wordt voor een groot deel direct gebruikt in de woning, voor verwarming en warm tapwater. Het overschot aan warm water komt terecht in enorme gaten die onder de grote grasvelden van de ruime hofjes in het dorp worden gegraven. Dat hete water in de grond, moet ’s winters de huizen verwarmen, als warmte uit de zonnecollectoren tekortschiet. Als alles meezit, worden de containers begin 2020 geplaatst. Zodra het geld binnen is, kan het pionieren – wéér – beginnen!
