Wie denkt aan land art of landschapskunst – of een beetje rondgooglet – denkt al snel aan Amerikanen. Robert Smithson, Joseph Beuys of James Turrell. Maar in Nederland kunnen we er ook wat van! Daarom: 5 prachtige land art-projecten in Nederland. Van de Groene Kathedraal bij Almere tot het onbekende Steen in Water op de de Eerste Maasvlakte in Rotterdam.
First things first: Land art? Het is een wat ingewikkelde term voor een erg brede kunststroming. Het gaat vaak om kunstenaars die ingrepen in het landschap doen. Doel: kunst! Soms wordt er iets weg gehaald, dan weer iets toegevoegd. Natuurlijke processen, zoals erosie, maken vaak deel uit van het kunstwerk. Wanneer het begon? Dat is een béétje de vraag. In de jaren ’60, zeggen de meesten. Maar de Japanse Amerikaans Isamu Noguchi kwam al in 1947 met het idee voor ‘Memorial to Man‘ of ‘Sculpture to Be Viewed From Mars’, een enorm gezicht in het landschap. Speciaal voor wezens die vanuit de ruimte naar ons turen.
De Amerikanen trekken de wildernis is
In de tweede helft van de jaren ’60 ging een jonge groep kunstenaars abstracte kunstwerken maken in de woestijnen van Amerika of andere afgelegen gebieden. Michael Helzer, Walter de Maria en Richard Long bijvoorbeeld. De bekendste Land art-projecten zijn waarschijnlijk Roden Crater van James Turrell, Spiral Jetty van Robert Smithson en en het inpak-werk van Christo en Jeanne-Claude. Al wordt dat laatste niet altijd meegeteld. De benaming “land art” – en ja, dit komt dus van Wikipedia – is afkomstig van een Duitse televisiefilm uit 1969 waarvoor de opnamen in Californië en Nederland plaatsvonden.
Land art in Nederland
In Nederland doen we leuk mee, als het om land art gaat. In de jaren ’70 waaide de kunststroming over naar ons land, mede dankzij tentoonstellingen als Op Losse Schroeven (1969) in het Stedelijk Museum Amsterdam en Sonsbeek Buiten de Perken (1971) in Arnhem. Inmiddels ligt ons land vol met land art werken. Soms tijdelijk van aard, soms voor ‘eeuwig’. Soms leuk om doorheen te wandelen, dan weer beter te bezichtigen vanuit de lucht. Dit zijn mijn vijf favorieten.
De Groene Kathedraal – Marinus Boezem – Almere
In de Stadsbossen van Almere staat een bijzonder bouwwerk: de Groene Kathedraal. Het is een levensgrote replica van de kathedraal van de Franse stad Reims. De kathedraal is alleen niet van steen, maar van hout. Kunstenaar Marinus Boezem bedacht in 1978 een Gotisch Groei Project op basis van de plattegrond van de gotische kathedraal Notre-Dame van Reims. De kerk werd in 1987 gebouwd en bestaat uit 178 Italiaanse populieren. De betonnen paden in de Groene Kathedraal stellen de ribben van het kruisgewelf voor. Naast de Groene Kathedraal heeft Boezem ook een ‘negatieve’ kathedraal gemaakt, uitgespaard in eiken- en beukenhagen. Deze landschapskunst sterft inmiddels op natuurlijke wijze af; de Groene Kathedraal wordt een ruïne.
Broken Circle and Spiral Hill – Robert Smithson – Emmen
The Broken Circle and Spiral Hill is in Nederland het enig overgebleven land-art project van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson, die van Spiral Jetty. Hij trok een cirkel op de grens van water en land met aan de ene helft een landtong met de kei en in het water de andere helft met een landtong van zand. De kei, vergelijkbaar met de stenen waarmee hunebedden gebouwd werden, is volgens de overlevering spontaan onderdeel van het kunstwerk geworden, omdat ‘ie moeilijk te verplaatsen was. Tegenover de Broken Circle plaatste Smithson een heuvel van 23 meter doorsnede, als parodie op de Toren van Babel. De kegelvormige groene heuvel heeft een spiraalvormig pad dat naar de top leidt. Vanaf de heuvel heb je een goed uitzicht op de Broken Circle. Het werk is in de afgelopen jaren een aantal keer gerenoveerd.
Steen in Water – Teun Jacob en Kees Verschure – Rotterdam
In de jaren ’70 maakten beeldend kunstenaars Teun Jacob en Kees Verschuren het op dat moment grootste kunstwerk van Nederland. Op de Eerste Maasvlakte maakten zij in vijf jaar tijd een indrukwekkend land art kunstwerk, grenzend aan een energiecentrale. In het werk zijn ook bijdragen van andere kunstenaars opgenomen, zoals onder anderen Marinus Boezem en Carel Visser. Steen in Water werd opgeleverd in 1979. Daarna raakte het werk in de vergetelheid. Door uitbreiding van de energiecentrale en achterstallig onderhoud is het kunstwerk de laatste jaren steeds meer aangetast. In 2014 verscheen een boek over het vergeten werk. Op YouTube staat een korte film over Steen in Water.
Dijkmonument – Jan van Loon – Noordpolderzijl
Noordpolderzijl is een buurtschap ten noorden van Usquert in de provincie Groningen. Het heeft de kleinste zeehaven van Nederland. In de jaren ’80 werd de noordelijke zeedijk door het waterschap Ommelanderzeedijk op deltahoogte gebracht, waarbij het noodzakelijk was de oude sluis uit 1811 te vervangen door een nieuw afwateringsgemaal. Jan van Loon kreeg in 1987 de opdracht om een monument te maken ter herinnering aan de dijkverhoging. Het kunstwerk werd naast het gemaal geplaatst. Van Loon maakte een steenmozaïek in de verhoogde, zeewerende dijk. De oude, dichtgemetselde sluis werd onderdeel van het land art project. De bovenkant van het monument loopt gelijk aan de nieuwe hoogte van de dijk. De blauw-grijze verticale strepen staan symbool voor hoge golven.
De Wassende Maan – Paul de Kort – Werkendam
De Wassende Maan in de Noordwaard in de Brabantse Biesbosch is landschapskunst van beeldend kunstenaar Paul de Kort. Het kunstwerk bestaat uit watergeulen en dijkjes, waarbij het water als in een labyrint naar het midden voert. De Wassende Maan ziet er bij ieder bezoek anders uit door de invloed van weer, het getij en de seizoenen. Het werk was klaar in 2008. “Het verhaal van voortschrijdende inzichten en actie op reactie op waterstaatkundig gebied slingert als een labyrint door onze vaderlandse geschiedenis en heeft geleid tot een waar doolhof aan kanalen, stuwen, gemalen, dijken en kades”, staat de website van kunstenaar Paul de Kort. “Het labyrint of het doolhof geldt als een zeer bruikbare metafoor voor onze eeuwenlange strijd met het water. Een labyrint in de Noordwaard markeert het moment waarop weer een nieuwe richting wordt gekozen in ons ‘waterstaatkundige doolhof’, maar het zijn de seizoenen en het weer, de zon en de maan en eb en vloed die in hun gezamenlijke rituele dans de richting van onze zoektocht bepalen.” Juist ja.
Een dagje land art kijken? Zo doe je dat!
Zin in land art? Is het een beetje lekker weer? Spring in de auto of op de fiets en ga op zoek. En écht goed overzicht van landschapskunst heb ik niet kunnen vinden. De provincie Flevoland heeft een mooie website met informatie over de land art in de provincie, hier en hier worden er een paar genoemd en op Wikipedia staan een paar voorbeelden. Tip: Neem een kijkje bij Riff, PD#18245 van Bob Gramsma. Hij werkt in Dronten aan de nieuwste land art aanwinst van Flevoland: RIFF, PD#18245.
Zo, dat zijn er al meer dan je op een dag kunt bekijken. Let’s go!
- Op de foto bovenaan en in het filmpje zie je het Observatorium, een land art kunstwerk in Flevoland. Het is ontworpen door de Amerikaanse kunstenaar Robert Morris.
